Super Vision
Posts
Synthetische tijden: levensecht lijden? - Super Vision #21

Synthetische tijden: levensecht lijden? - Super Vision #21

February 10, 2022

Tijdens de jaarwisseling zat ik in een tiny house op de Veluwe waar een geautomatiseerde houtkachel stond. Je kent ze misschien wel. Met een stekker en aan/uit-knop, digitaal regelbare temperatuur en houtpellets als brandstof. De romantiek van een vuurtje maken was er wel zo'n beetje af. De warmte, de vlammen en de geur daarentegen waren authentiek.

Kleiner leven (omlaag met die eco-footprint), meer rendement uit energiebronnen halen, afval hergebruiken - het lijken stappen die we sowieso moeten nemen voor een (duurzamer) toekomst op deze planeet. Met het toepassen van AI daarbij kunnen we veel handelingen automatiseren, kosten en energie besparen, processen efficiënter laten werken en gebruiksvoorwerpen, diensten en zelfs experiences nog beter afstemmen op gewenst gebruik.

Saving Spaceship Earth

Maar om eerlijk te zijn: als die tiny houtkachel ons voorland is, dan heb ik er weinig zin en weinig vertrouwen in. En jij, m'n scherpe lezer, dacht waarschijnlijk al: 'Hout stoken is niet de toekomst, vriend! Niet heel de wereld gaat in tiny houses wonen, he?! Het trainen van AI-systemen vergt enorm veel energie. Dat gaat 'm allemaal niet worden, Laurens.'

Inderdaad: we hebben een nieuw verhaal nodig. Waardoor we andere keuzes gaan maken voor onze levens.

Daarover wil ik het deze week met je hebben: wat willen we, aan boord van Spaceship Earth? Het zijn -nogal- Grote Vragen...

Vorige week deel 1: een synthetische wereld

Vorige week hadden we het over Nieuwe Synthetische Werelden, waar straks jij, Jesli en miljarden anderen hun levenstijd kunnen doorbrengen.

Deze week zoeken we uit in wat voor wereld je dat ook wilt... In vier aktes 🎭 (en zo'n 2400 woorden). Veel plezier!

Laurens.

Ps. Je kunt je nogal altijd intekenen op de wachtlijst voor het aanstaande boek ‘The Art of AI’; een praktische introductie in machine learning voor mediamakers.

1. Onze doemen en wensen

Wat ik wil schetsen met deze editie zijn een aantal ideeën en overtuigingen, zoals 'datafetisjisme', herstelverhalen en 'positieve vrijheid' die ons kunnen helpen. De ideeën gaan over welke verantwoordelijkheden we hebben en welke acties we kunnen ondernemen; alles om de aankomende paar decennia goed door te komen.

Doem

Ben je geneigd tot doemdenken en doen we -als in: jij, je vrienden, familie, buurt-, land-, continent- en planeetgenoten - niets, dan is je toekomstbeeld er wellicht een waarbij de wereld verdeeld, virtueel, opgewarmd en geautomatiseerd is. Dan worden we geregeerd door populisten, robots, Big Tech of het leger.

Wens

Ben je positiever ingesteld, dan ga je er misschien vanuit dat we elkaar politiek gezien beter vinden. Dat onze democratie krachtig is, dat we het belang van het collectief (eerder, weer) voorop stellen. Dat we technologie eerlijker inzetten en laten werken in het voordeel van mens en maatschappij. Dan zijn er duidelijke regels en wetten opgesteld die planeet-, dier- en mensbeschermend zijn, waarmee excessen worden voorkomen (en anders bestraft).

2. Onze media

Als je documentairemaker bent, bij een museum werkt of copy schrijft voor een klant, dan vertel je voor je beroep verhalen. Kijken we naar de evolutie van de mens binnen een groep -in een cultuur- dan weten we dat verhalen vertellen daar een onmisbaar element van is. En dat de waarde van verhalen er al was voordat we andere mensen (al dan niet direct) gingen betalen om ze te bedenken, uit te werken en te verspreiden onder elkaar.

Mediatheorie in 🧺-vorm

Ergo: waar mensen zijn worden verhalen verteld. Eerst in gesproken woord, daarna middels schrift en beeld en weer later bewegend, met geluid.

Van Hollywood zijn we inmiddels zo’n honderd jaar gewend dat ze daar verhalen zo tot leven brengen dat je ze voor waar aanneemt, dat ze mensen creëren die niet bestaan en ons dingen laten zien die niet zijn gebeurd of onze natuurwetten tarten.

Zonder al te mediatheoretisch te worden: we nemen die inhoud tot ons met de willing suspension of disbelief: er is een afspraak, een soort contract tussen de verteller en publiek, binnen de fysieke context waarin dat verhaal tot ons komt. Is dat de bioscoop of filmzaal, dan hoort daar ook de geur van popcorn, het comfort van de stoelen, het gedimde licht en fraai geluid bij.

Die fysieke context ervaren we als een objectieve tijd en ruimte. Als het om de inhoud gaat, staan we per default niet al te kritisch tegenover de waarachtigheid van het aangeboden verhaal.

(Ben je er nog?!)

Deepbelief

De Correspondent toonde eind oktober 2021 met de Premier Rutte-deepfake het (relatieve) gemak aan waarmee we tegenwoordig AI kunnen inzetten om beelden en boodschappen te manipuleren. Het maakte zo de techniek (en de implicaties van de inzet ervan) in een klap bekend bij een groter publiek.

En, belangrijker nog: het zwengelde de vraag aan wat media en in het bijzonder de journalistiek hier mee aan moeten. Want stel je nu eens voor dat niet alleen jij, de mediaprofessional, maar iedereen ter wereld alle technieken en trucendozen van Hollywood en ook Silicon Valley binnen handbereik heeft...

(Denk hierbij aan of kijk naar de praktische tools en toepassingen die ik vorige week behandelde.)

Een Belgisch eiland

Met alle technieken binnen handbereik, produceert elke persoon ter wereld zelf media in allerlei vormen: van ‘ouderwets’ zelf teksten, muziek- en video-opnames maken of het 'onschuldig' manipuleren van bestaand materiaal, tot het kunstmatig creëren van beelden en werelden from scratch, al dan niet in 3D en recentelijk voor het Metaversum. Zelfs het genereren van interactieve applicaties zonder een regel te programmeren is voor iedere leek in een handomdraai te doen. Die applicaties verbeteren zichzelf vervolgens weer door zelflerende algoritmes. Alles is zowel te produceren als te consumeren met software op je laptop of smartphone, met een kwaliteit die voorheen ontoegankelijk (want: specialistische hardware en ruimtes nodig), onbegrijpelijk (code schrijven, software & plug-ins installeren) en onbetaalbaar was.

Oprotten nou, met je hyperrealisme!

Als het je vorige week bij het scenario van Jesli al duizelde, dan haak je nu misschien wel helemaal af. Dan wuif je al deze nieuwigheid weg omdat het hier tentoongespreide hyperrealisme volgens jou toch nooit in precies deze vorm gestalte zal krijgen.

En daar heb je misschien ook wel gelijk. Toch heb je ook de plicht als maker om deze nieuwe toepassingen te onderzoeken en je ertoe te verhouden. Want dit alles is al realiteit, deze toekomst is al hier, alleen is 'ie ‘ongelijk gedistribueerd’, zoals futurist en sci-fi schrijver William Gibson ooit zei. (Gibson is overigens ook de bedenker van de term cyberspace.)

3. Onze realiteiten

We kunnen al deze nieuwe toepassingen scharen onder de synthetische media. Dit zijn, zo omschrijven de auteurs van het boek Echt Nep (2021):

‘Door kunstmatige intelligentie gemanipuleerde of gecreëerde data en media, zoals afbeeldingen, geluid, tekst, video en virtuele ervaringen om een digitaal informatief artefact te produceren.’

De synthetische media zijn de volgende stap in onze media-evolutie die loopt van analoge media naar elektronische, tot de opvolger daarvan: de digitale media, waarvan we nu op het punt staan om ook die fase te verlaten.

Dat is niet iets dat we kunnen tegenhouden - het is onvermijdelijk en ook aantrekkelijk: vrijwel ieder mens met een smartphone heeft straks de mogelijkheid om een synthetische werkelijkheid te maken die net zo objectief is als de ‘echte’ tastbare werkelijkheid.

In Echt Nep beschrijven auteurs Pepping, Duivesteijn en Van Doorn drie soorten werkelijkheden:

De objectieve realiteit (zowel fysiek als synthetisch).
De individuele subjectieve realiteit (gevoelens, intuïties en vooroordelen),
De collectieve imaginaire realiteit: een verhalenwereld bestaande uit imaginaire collectieve fantasieën en geloven. Ook concepten als ‘landen’, ‘geld’ en ideologieën vallen in deze categorie.

Onderscheid in realiteit

Een belangrijk onderscheid dat de schrijvers aanstippen is de klassieke tweedeling tussen objectieve en subjectieve realiteit. ‘Objectief’ gaat dan over ‘dat wat er is als wij er niet zijn’ en subjectief betekent ‘datgene wat zich in ons hoofd afspeelt’.

De objectieve realiteit is de time-space werkelijkheid, met bergen, planten, water, gebouwen, mensen en dieren die geen mensen zijn; zaken die we fysiek kunnen aanraken.

4. Ons Nieuwe Verhaal

Wat we volgens een aantal denkers moeten doen is een plan maken. Een manier vinden om onszelf bij te scholen, zowel in praktische en technische zin als wat betreft onze overtuigingen. We dienen onze waarden, visie en ideologische uitgangspunten goed te beschouwen en opnieuw in te vullen. Met een nieuw, verbindend verhaal.

Ik hoor je denken: "Nogal hoogdravend allemaal!" Is ook zo, maar read me out...

Feit verliest van fictie - altijd!

Laat het volgende gegeven op je inwerken: zolang als er mensen op deze planeet rondlopen ,verliezen feiten het al-tijd van fictie. Filosofen en onderzoekers zoals Yuval Noah Harari, Jelle van Buuren en de Deense politicoloog Deen Michael Bang Pedersen leggen uit dat ons brein zodanig functioneert dat (objectieve) feiten gemengd worden verwerkt met onze subjectieve gevoelens: onze overtuigingen, gemoedstoestand en staat van het moment van waarnemen zijn daar van grote invloed op.

Confirmation bias

Informatie die aansluit bij wat we al kennen en wat we als waarheid hebben geaccepteerd, komt beter en makkelijker binnen en is meer welkom bij ons bestaande, geconstrueerde beeld van de werkelijkheid.

Afwijkende of onbekende informatie die niet afkomstig is van een vertrouwd persoon, die niet uit een bekend kamp komt of van een gerespecteerde groep; daar heeft de ontvanger een zogeheten ‘kennisweerstand’ voor.

Druppels op een gloeiende plaat

Blijven zenden, mensen op feiten wijzen en het debunken van misinformatie lijken zo bezien druppels op een gloeiende plaat. Noodzakelijk werk wellicht, maar geen oplossing voor de huidige problemen. Het roer moet om, maar ook weer niet te radicaal.

We hebben dan ook een herstelverhaal nodig, dat zoveel mogelijk van ons allemaal is. Als dat soft klinkt, dan vraag ik je om even na te denken over waar een goed functionerende democratie eigenlijk op gebaseerd is.

Als iedereen kan spelen met 'de realiteit', wat bindt ons dan? Het antwoord blijkt een nieuw, gezamenlijk geschreven verhaal om om te gaan met de huidige, aankomende tijd. In Echt Nep worden de ideeen van activist en zooloog George Monbiots opgevoerd als manier om een balans te vinden tussen mens, media en realiteit. Volgens Monbiot is de maatschappij een ‘verhaal waarin we collectief geloven’. Met een nieuw verhaal heb je als het ware een realiteitsinstrument in handen om de toekomst vorm te geven.

Verhalen als vaccins 😬

Ons huidige verhaal is begonnen bij de neoliberale econoom Milton Freedman en de uitvoerders van die ideologie Reagan en Thatcher, door wie vrije markt kapitalisme en globalisering werden omarmd. Weer later, ergens in de jaren nul, werd het verhaal gemengd met een Californisch-technologisch gedetermineerd wereldbeeld en het verhaal daarmee verder gevoed met libertarisch-kapitalistisch denken en 'datafetisjisme': gekwantificeerd gedrag van mensen als belangrijkste grondstof van de 21e eeuw.

Kort samengevat: de staat moest naar de kant, het was ieder voor zich, mensen werden elkaars concurrent en technologie werd onze constante, heilige, held en redder.

Maar het verhaal van toen...

Dat verhaal vertoonde (en vertoont) ondertussen steeds meer scheuren. Met de andersglobalisten eind jaren negentig en nul (met invloedrijke boeken als No Logo en The Silent Takeover van Naomi Klein en van Noreena Hertz) en later Occupy Wall Street (na de val van Lehmann Brothers) kwamen er nieuwe bewegingen op tegen het kapitalisme en globalisering.

Het verhaal bleef echter nog overeind tijdens en na de economische crisis vanaf 2008...

En de problemen van nu...

Nu het onomstotelijk is bewezen dat de mens het klimaat ingrijpend (heeft en) blijft veranderen met economische groei als grote aanjager van de opwarming van planeet Aarde; met de opkomst van #MeToo- en Black Lives Matter-bewegingen wereldwijd; met een pandemie en een online infodemie; met dit alles aan de hand in de wereld kunnen we volgens Monbiot dan ook niet langer met dat oude verhaal toe.

Een nieuw verhaal zou volgens hem (zo las ik in Echt Nep) als volgt kunnen klinken:

'Onheil in het land, veroorzaakt door machtige en snode krachten die zeggen dat zoiets als een samenleving niet bestaat. Mensen die zeggen dat het hoogste doel in het leven is om elkaar als zwerfhonden te bevechten om een vuilnisbak. Maar wij, de helden van het verhaal, komen in opstand tegen dit onheil. We zullen het bevechten door het bouwen van rijke en boeiende, inclusieve gemeenschappen en herstellen daarmee de harmonie in het land.'

Ons nihilisme is eindig

Volgens filosoof Hans Schnitzler heeft het huidige, oude verhaal van een groot deel van de mensen in Westerse samenlevingen nihilisten gemaakt, d.w.z.: er ontbreekt de mens aan een duidelijk doel, aan zingeving - een antwoord op de vraag waartoe het leven dient.

Hoe dat laatste zo gekomen is, beschrijft Schnitzler in zijn boek Wij, nihilisten (2021). Nadat het christendom ons heeft afgestompt en we geen makke schapen meer willen zijn, zo beweert Nietzsche, moeten we nog wel een morele leegte zien te vullen. En aangezien de meesten van ons geen religie aanhangen of een actieve geloofsovertuiging belijden, zijn we op zoek gegaan naar nieuwe zingeving. Die vonden we tot nog toe in technologie. Het is de overtuiging dat we daarmee alle plooien in ons leven gladstrijken. Schnitzler schrijft:

“Na de dood van God zijn we in ‘laatste mensen’ veranderd, voor wie veiligheid, gezondheid en de optimalisering van geluk en gemak de belangrijkste waarden zijn geworden."

Je hoeft niet veel moeite te doen om onze obsessie met fitte lijven, het gemeengoed geworden gebruik van fillers en botox, het gemak van de flitsbezorging, het succes van Booking.com en de meest-gelikete onderwerpen op Instagram te koppelen aan Schnitzler’s uitleg van het nihilisme.

Geven GenZ, de content op TikTok en de zogeheten ‘havermelkelite’ ons dan een voorproefje van de nieuwe waarden, de nieuwe elementen voor het nieuwe verhaal, (ook al zijn ze dan nog verpakt en verteld in een narratief met de medialogica van de eindige era van de digitale media)? Zijn we ooggetuigen van een wisseling van de macht van de media, ‘van John de Mol naar Tim Hofman,’ zoals Karel Smouter in de krant NRC schreef na de BOOS-uitzending over seksueel grensoverschrijdend gedrag bij het RTL-talentenprogramma The Voice?

Een nieuw, motiverend begin

Schnitzlers voorstel om een nieuw, menswaardiger bestaan te ontwikkelen, start met een ‘motiverend beginsel’. Volgens hem hebben steeds meer mensen hang naar een menswaardiger wereld: socialer, lokaler, decentraler, duurzamer en creatiever. Hij haalt een uitspraak van dichter Lucebert aan:

‘‘Wordt van aanraakbaarheid rijk’. Het is een aansporing om de broosheid en ongrijpbaarheid van het bestaan te accepteren.’’

Schnitzler licht toe:

‘Hij doelt hiermee op zowel de letterlijke aanraking als die in overdrachtelijke zin: geraakt worden door een oogopslag of woord, of door schoonheid zoals kunst of een landschap. De rijkdom van ons bestaan ligt volgens de filosoof bij de manier waarop ‘iets indruk maakt en resoneert’.’

Het gaat dus om ‘aandachtsvolle afstemming op je omgeving’. Schnitzler besluit zijn zoektocht naar de motivatie met een wat weinig praktische maar wel veelbelovende opdracht voor ons - iets dat hij de zoektocht naar onze positieve vrijheid noemt:

“Het ‘willen’ krijgt voorrang boven het ‘weten’. Wie zijn positieve vrijheid verkent, moet aan waarden-onderzoek doen en dus antwoord geven op de vraag: welke waarden wil ik hooghouden en waarom?”

Dat... is het huiswerk voor aankomende tijd ;-)

✅ Dit was 'm voor deze week