Hi lezer 👋,

De afgelopen week demonstreerde ik bij verschillende gelegenheden (in een talkshow, bij een lezing en op een redactievloer) de mogelijkheden van generatieve AI toepassingen; wat je er nu al mee kunt en wat er aan zit te komen. (De vier seconden durende animaties van Make-a-video zag je ongetwijfeld al.)

FAQ over Generatieve AI

Ik heb de meest-gestelde vragen en reacties die ik zoal krijg voor je gedestilleerd. Ze gaan meestal zo:

1. 'Ontwerpers en schrijvers worden wel steeds meer overbodig zo, he?!';

2. 'Hoe zit het met de rechten?'

3. 'Kun je hier straks dan ook een hele roman, film of animatie mee maken?'

4. 'Dit is heel gevaarlijk,' en, in een adem: 'qua desinformatie en deepfakes enzo, toch?'

Als het goed is kun jij, mijn trouwe lezer, op de meeste vragen en reacties ant- en weerwoord geven dankzij het lezen van deze brief!

Doel van deze nieuwsbrief

Misschien is het goed om, zeker voor nieuwe lezers, nog eens uit te leggen waarom ik deze nieuwsbrief schrijf. Ik poog er minstens drie doelen mee te bereiken:

1. In begrijpelijke taal AI te demystificeren (ja, I know, eigenlijk mag dit woord dan dus niet 🤭);

2. De angst en de magie rondom AI wegnemen, zodat meer mensen beter geinformeerd over AI-toepassingen nadenken of er aan meebouwen.

3. Door praktische voorbeelden en tools te delen waarmee je een beter begrip krijgt van de (on)mogelijkheden van AI.

Deze week: over creativiteit

Daarom wil ik het deze week nog maar een keer over creativiteit hebben. Want als je begrijpt wat dat precies is, wat er nodig is om creatief te kunnen zijn EN wat machines daarvan wel en niet kunnen, dan kun je ook al die text-to-video, speech-to-3D animaties en over vier jaar brain-to-VR-worlds gewoon meteen een plekje geven. Fijn toch?!

En oh boy, het is geen shorty, deze editie. ⏱ Leestijd is 10:33. Maar trust me, girl : je zult er well prepared, gesterkt en verkwikt uitkomen. Veel leesplezier, jij uniek wezen die je d'r bent.

Groet, Laurens.

Wat is creativiteit?

Deze definitie komt van cognitiewetenschapper Margaret Boden. Een andere komt van Arthur Miller, een andere autoriteit op het gebied van creativiteit. Hij stelt in The Artist in the Machine (2019):

Je vraagt je bij deze definities wellicht direct af of AI de motivatie kent om zelf iets te bedenken. Kunstenaar Ali Nikrang zegt daar in een onderzoekspaper van wetenschap- en technologiefestival Ars Electronica het volgende over:

Het probleem van creativiteit

Plato vroeg zich al af hoe een brein dat bestaat uit gevestigde concepten resultaten kan produceren die verder gaan dan wat er al is. Dit zou je het probleem van creativiteit kunnen noemen.

Nieuwsgierigheid en opdracht

Creativiteit komt meestal voort uit een opdracht. Nieuwsgierigheid is een goede tweede aanleiding. Net als in de wetenschap beginnen we met vragen stellen. Waarom krijgen olifanten zelden kanker? Hoe werkt hooliganisme? Wanneer belanden we in een recessie? We bouwen met onze zoektocht voort op kennis die vergaard is door de eeuwen heen. We werken met bestaande regels, conventies en technieken. Eens in de zoveel tijd breekt er iemand met die regels, wat vervolgens leidt tot nieuwe conventies, nieuwe kennis en nieuwe regels. Voilà, het creatieve proces in perpetuum.

Wat heb je nodig voor creativiteit?

Je kunt enerzijds het eindresultaat en proces als creatief beschouwen, en anderzijds de maker. Uit de definitie van Boden halen we drie belangrijke voorwaarden om werk als ‘creatief’ te bestempelen:

1. nieuw

2. verrassend

3. waardevol

Met deze voorwaarden kun je werk toetsen op creativiteit. We zeggen hier ‘werk’ want het gaat bij Boden om het product, het eindresultaat.

Eigenschappen: leren en bezitten

Miller heeft zeven eigenschappen opgesteld waaraan een maker dient te voldoen:

• in stilte kunnen nadenken;

• kennen van de eigen kwaliteiten;

• niet bang om fouten te maken;

• samenwerking en competitie;

• bedelen, lenen en stelen van ideeën;

• goed gedijen op onduidelijkheid;

• opdoen van bepalende levenservaringen.

Ieder mens kan bovenstaande eigenschappen leren volgens Miller. De volgende competenties moet een persoon volgens hem echter al bezitten:

• identificeren van het belangrijkste probleem;

• verbanden zien en leggen.

Waar je bij de eerste zeven eigenschappen nog dacht dat een systeem of machine deze nooit allemaal kan verinnerlijken, daar twijfel je misschien nu over de laatste twee.

Plus: intentie, verbeeldingskracht en onvoorspelbaarheid

Wat volgens Miller ten grondslag ligt aan het creatieve proces zijn drie belangrijke kenmerken: intentie, voorstellingsvermogen en onvoorspelbaarheid. Hij legt uit dat wanneer je een Groot Creatief avontuur aangaat - of je nu een ontwerper, kunstenaar of journalist bent - je start met een bedoeling. Bijvoorbeeld met het beantwoorden van een vraag over de waarde en rol van TikTok in het onderwijs; welke soort haat vrouwelijke politici op Twitter en Facebook ontvangen; hoe we meer ouderen aan het bewegen krijgen.

En: sterfelijkheid, levenservaring en handwerk

Marcus Du Sautoy, schrijver van De code van Creativiteit stelt dat voor creativiteit sterfelijkheid en ‘bagage’ nodig zijn, zoals lijden en levenservaring. New York Times columnist Kevin Roose voegt daar in zijn boek Futureproof (2021) de ‘affect heuristic’ en ‘handprints’ aan toe. Beide begrippen doelen op het gegeven dat we veel waarde toedichten aan dat wat mensen zelf maken en creëren. Hoe meer bloed, zweet en tranen, hoe beter.

Welke vormen zijn er?

De eerder genoemde Boden onderscheidt er drie. Het zijn psychologische mechanismen eigenlijk, die allemaal een verschillende soort verrassing met zich meebrengen:

• Verkennende

• Combinerende

• Transformerende

Verkennende creativiteit

Deze vorm gaat uit van wat al bestaat, onderzoekt er de grenzen van en verlegt ze waar mogelijk. Dit type creativiteit is beperkt, omdat ze gebonden is aan bestaande regels.

Kunstprojecten die sterk technologiegedreven zijn vallen in deze categorie. Denk aan de recente hype rondom NFT art of nieuw werk van overleden artiesten die met behulp van AI weer ‘tot leven zijn gewekt’, zoals The Beatles, Van Gogh of Tupac.

Een ander voorbeeld is Apple’s muziekdienst iTunes. Door te leren van illegale downloadsites en piraterij online, creëerde Steve Jobs een legaal alternatief voor muziekliefhebbers. Waar vervolgens Spotify weer op voortborduurde en er zaken aan toevoegde.

Ter nuancering: binnen de regels blijven betekent niet dat je niets nieuws kunt ontdekken op plaatsen die je al kende.

Combinerende creativiteit

Kunstenaars die totaal verschillende concepten uit botsende werelden samensmeden en postmoderne ‘mixed media’ installaties in musea - auteur Steven Johnson rekent ze tot vormen van combinerende creativiteit. In zijn boek Where good ideas come from noemt hij dit ‘exaptatie’.

De boekdrukkunst is er een vorm van. Gutenberg (hij schijnt overigens niet de eerste te zijn) combineerde wijnpersen van Duitse boeren met Chinese losse drukletters, ‘movable type’. Een nieuwe mediatechnologie was geboren.

Transformerende creativiteit

Onder de laatste en begerenswaardigste vorm van creativiteit vallen de game changers. Het zijn momenten waarop bestaande conventies of geldende regels volledig worden losgelaten.

Du Sautoy legt uit dat het de 'kunst’ is om “zodanig te kiezen wat je laat vallen en welke nieuwe voorwaarden je introduceert, zodat er iets nieuws en waardevols ontstaat.” 

Margaret Boden merkt op dat het jaren kan duren eer mensen transformerende creativiteit (h)erkennen.

Miller besluit te zeggen dat het moeilijk is om de drie vormen van creativiteit op procesniveau uit elkaar te houden. De meeste creatieve doorbraken (die van transformerende aard) kennen ook verkennende en combinerende elementen in het proces.

‘We want revolution, Kill the government, Kill the system.’

- Voorgestelde songtekst door de AI Lyrics Generator, voor de Nederlandse inzending voor het AI Songfestival .

Kunnen machines creatief zijn?

Ja, nee en ja, but different.

Onlangs won iemand een kunstwedstrijd met een door AI-gegenereerd werk. #ophef. Oke, prima. Next!

Al eerder dit jaar, op 22 februari, besloot het Amerikaanse Copyright Office (ACO) geen auteursrecht te verlenen aan een kunstwerk dat is gemaakt door AI. Het ingediende kunstwerk miste volgens de ACO het noodzakelijke element van 'menselijk auteurschap'. Het oordeel daarbij is dat de verbinding tussen het menselijk brein en creatieve expressie een cruciaal element is van auteursrecht.

Ja, want je kunt generative art maken met een machine.

Wanneer je The Artist in The Machine van Arthur Miller leest, zou je het bewijs voor ‘ja’ kunnen zien in de voorbeelden die hij geeft:

• Het genereren van gedichten

• ‘Soundscapes’

• Schilderijen

• Beeldmanipulaties

• Muziek

• Vervreemdende droombeelden.

Miller toont aan dat je er een machine prima voor aan het werk kan zetten.

Nee, want machines missen intentie, motivatie

De drie criteria die horen bij Bodens definitie van creativiteit - nieuw, verrassend en waardevol - zijn ook hanteerbaar wanneer je AI creaties toetst op creativiteit: een AI songfestivalliedje, een beeld gemaakt met DALL-E-2 of een video door Meta's Make-a-video.

Het zijn recombinaties, hooguit. Waarom? Als het om waarde gaat, is de liefhebber van het genre of de kunstenaar vast nieuwsgierig. Maar nadat het kunstmatige werk is beluisterd of gezien zal de fan tot de slotsom komen dat het niet meer dan een ‘recombinatie’ is. Knap, maar niet meer dan dat. En er kunnen nog 1600 Bachcomposities gemaakt worden, en nog 42 Tupac albums, maar... waarom zou je dat willen?!

Het gerecombineerde, door AI-gegenereerde werk is gecreëerd binnen de regels die al golden in de tijd dat de kunstenaar de oorspronkelijke creatieve doorbraak bereikte.

Dit geldt wat mij betreft ook voor MidJourney en DALL-E-2 en alle aankomende text-to-toepassingen. De 'nieuwe' beelden zijn immers allemaal gebaseerd op eerder geschreven teksten, en vervaardigde beelden en stijlen, en leveren dus 'slechts' recombinaties op; interessant, knap, verrassend en nieuw voor nu, maar geen game changer als het om ware creativiteit gaat.

Machines hebben geen eigen intentie

Interessanter bij de vraag of machines creatief zijn, is het eerste deel van Bodens definitie: de motivatie om te creëren. Je kunt stellen dat de ontwikkeling van een AI-systeem geïnitieerd wordt door mensen.

Er is van geen enkel huidig AI systeem bekend dat het de aandrang heeft (gehad) om uit eigen beweging iets anders te starten dan waartoe het ontworpen of geïnstrueerd is. De systemen wijken niet af van de aangeleerde, geldende regels. Het maakt niet uit of die regels zijn opgesteld door mensen of dat ze zelflerend tot stand zijn gekomen. Zelflerende systemen hebben immers een specifieke opdracht (of doel) nodig die ze vertelt dat en wat er geleerd moet worden.

Kevin Roose en Marcus du Sautoy hebben het over de manier waarop wij mensen creativiteit zien en waarderen. Als we van daaruit naar machine-creativiteit kijken en de menselijke soort creativiteit van machines verwachten, dan is het antwoord ‘nee’ op de vraag of machines creatief kunnen zijn.

Ja, maar het is anders dan menselijke creativiteit.

Er zijn denkers en makers die beweren dat het ook helemaal geen zin heeft om onderscheid te maken tussen creativiteit die afkomstig is van AI of die van de mens. Hun redenering is als volgt: we kunnen computers alleen maar leren hoe creativiteit werkt, door ze te voeden met onze ideeën over creativiteit, met onze methoden om creativiteit aan te wakkeren of te bevorderen. Zouden de machines al in staat zijn om ons menselijke niveau van creativiteit te evenaren, dan schieten we er wellicht niet eens veel mee op.

Wanneer we machines in staat stellen om een eigen soort creativiteit te ontwikkelen, dan wordt het pas echt verrassend, vernieuwend en van waarde.

Want: menselijk onvermogen

Het gevaar bestaat daarbij wel dat wij mensen die vorm van creativiteit niet kunnen plaatsen, omdat wij het vermogen daartoe niet bezitten. Net zoals we het lastig vinden wanneer we worden geconfronteerd met menselijke transformerende creativiteit.

Het is dus zaak om menselijke en artificiële creativiteit te zien als verschillende vormen, die je op verschillende manieren kunt inzetten en ook op verschillende manieren dient te waarderen.

Daarvoor hebben we nieuw vocabulaire nodig waarmee we kunstmatig gegenereerd materiaal duiden. Volgens informatie professor Luciano Floridi, die werkt bij het Oxford Internet Institute, ontbreekt het ons aan goede termen om onderscheid te maken tussen wat bijvoorbeeld authentiek en origineel is. Floridi stelt voor om met een begrip uit het Grieks, de ‘ectype’, te werken. Dat is ‘een kopie die een speciale relatie heeft met zijn bron.’ Je kijkt dan naar deze bron (wat Floridi het archetype noemt), het creatieproces en het eindresultaat. Dat eindresultaat noem je het ‘artefact’. 

Hoe de huidige generatieve AI te plaatsen?

Ik denk dat GPT-3, DALL-E en Stable Diffusion vooral onder de verkennende creativiteit vallen. Wanneer mensen de synthetisch gegenereerde output vervolgens toepassen in VR-werelden, in de mode-industrie of binnen animaties of filmscripts, schuiven we op naar combinerende creativiteit.

Als we het echte scheppen, het echte genereren van nieuwe stromingen en genres over willen laten aan AI, dan moeten we een vrije wil zien te programmeren en dat lijkt een contradictie. (Net zoals een cursus vrije expressiedans een tegenstrijdig idee is. )

Makers en denkers zijn het over eens - althans diegenen die ik de laatste tijd spreek en wiens werk ik las en lees - dat creatief werk vooral wordt uitgebreid en verrijkt met de komst van artificiële assistenten.

Marcus du Sautoy eindigt zijn zoektocht naar de code van creativiteit met een omgekeerde vraag: ‘Zouden wij mensen machines begrijpen wanneer ze hun bewustzijn aan ons manifesteren?’

Wat denk jij?

✅ Dit was ‘m weer.